کَنگَر در چنگال انقراض

به گزارش ایرنا، با رسیدن فصل بهار، استان ایلام در قلب زاگرس، با طبیعت مسحور کننده و سرشار از زندگی، چشم‌ها را به خود خیره می‌کند.

گستره کوهستان‌ها و دشت‌های این منطقه، با عطر گیاهان خودرو دارویی و جلوه‌گری رنگ‌ها، میزبان مردمی است که برای بهره‌بردن از این برکت‌های طبیعی به دامان کوه‌ها و دشت‌ها پناه می‌برند.

ایلام در فصل بهار، گویی بوم نقاشی بی‌کرانی است که با دست‌سخاوت طبیعت رنگ‌آمیزی شده است، در این میان گیاهان دارویی و خوراکی همچون «کنگر»، «تره کوهی»، «پیچک»، «پونه کوهی»، «آویشن»، «بابونه»، «پاغازه»، «پنیرک»، «ونگی»، «تشنه‌داری»، «هفت تخمه»، «گل گاوزبان»، «خارشتر» و «شیرین بیان» نقش برجسته‌ای دارند.

این گیاهان نه فقط با عطر و طعم خود، بلکه با خواص درمانی‌شان از گذشته تاکنون در زندگی مردمان این خطه جایگاهی ویژه داشته‌اند.

«کنگر»، که یکی از مهم‌ترین این گیاهان خودرو به شمار می‌رود، در بیشتر کوه‌ها و دشت‌های ایلام رشد کرده و مورد توجه مردم محلی و حتی گردشگران قرار می‌گیرد.

این گیاه افزون بر مصرف خوراکی و طعم لذت‌بخشش در غذاهایی چون خورشت کنگر، بورانی و… دارای فواید درمانی فراوانی است؛ از تقویت دستگاه گوارش گرفته تا کمک به سلامت قلب و بهبود عملکرد کبد و در کنار کنگر، دیگر گیاهان دارویی، به نوعی نماد طبیعت شفابخش ایلام شده‌اند.

با آغاز فصل برداشت، مردم بسیاری برای جمع‌آوری این گیاهان به طبیعت کوهستانی و دشت‌های استان روی می‌آورند، این گیاهان که به‌خاطر تنوع اقلیمی ایلام، به صورت خودرو در میان صخره‌ها و دامنه‌ها می‌رویند، علاوه بر مصرف خانگی، به بازارهای محلی نیز راه یافته و منبع درآمدی برای برخی افراد می‌شوند.

اما در کنار این زیبا و دلپذیر بودن، نگرانی‌ها نیز سایه افکنده است، مصرف بی‌رویه و برداشت‌های غیراصولی، طبیعت بکر ایلام را با تهدیدی جدی روبه‌رو کرده است، در سال‌های اخیر، افزایش تقاضا برای گیاهان دارویی، دست‌اندازی به طبیعت را بیشتر کرده و خطر انقراض برخی گونه‌های حساس را به همراه داشته است.

کوهستان‌های ایلام که روزگاری مأمن امن گیاهان دارویی بودند، اکنون گاه با تخریب خاک و اختلال در چرخه طبیعی گیاهان مواجهند.

کارشناسان محیط‌زیست بارها بر لزوم اصلاح شیوه‌های برداشت این گیاهان تأکید کرده‌اند و تنها با رعایت اصول محیط‌زیستی همچون برداشت مسئولانه و آشنایی با شرایط رشد این گیاهان، می‌توان از استمرار زیست آن‌ها در طبیعت اطمینان حاصل کرد.

علاوه بر آن، ضرورت آموزش و فرهنگ‌سازی در میان مردم و بازدیدکنندگان طبیعت بیش از گذشته احساس می‌شود، حفظ این گنجینه‌های طبیعی نه فقط وظیفه مردم محلی، بلکه میراثی است که باید برای نسل‌های آینده در آغوش ایلام باقی بماند.

دل طبیعت؛ خانه‌ای برای کنگر کوهی
همزمان با نو شدن طبیعت و آغاز فصل بهار، در دامنه‌های کوهستان‌های سر به آسمان ایلام و دیگر مناطق ایران، گیاهی باشکوه و پرخاصیت سربرمی‌آورد؛ «کنگر کوهی»، گیاهی خودرو با برگ‌های خاردار و ساقه‌های ضخیم، که چون نگینی سبز در دل صخره‌های بکر می‌درخشد.

این گیاه که با نام علمی «Cirsium vulgare» شناخته می‌شود، یکی از گنجینه‌های طبیعت است؛ هم برای سفره‌های مردمان و هم برای درمان دردهای پنهان.

کنگر کوهی، از نخستین روزهای بهار تا نیمه‌های تابستان، نفس طبیعت را تازه می‌کند، برگ‌های پهن و چرمی آن، که در نور طلایی آفتاب برق می‌زنند، هر چند سرتاسر با خارهای تیز پوشیده شده‌اند، اما انتهای دمبرگ‌های جوان آن نرم و لطیف است؛ بخشی که به‌عنوان قسمت خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این گیاه بکر، که از دیرباز در فرهنگ‌های مختلف جایگاهی ویژه داشته، نه تنها به دلیل عطر دل‌نشین و طعم لذیذش در غذاهایی همچون خورشت کنگر، سوپ‌های محلی یا سالاد و کنگرماست محبوب است، بلکه خواص درمانی شگفت‌انگیز آن سبب شده است تا در طب سنتی جایگاه پراهمیتی داشته باشد.

کنگر کوهی طبیعتی گرم و خشک دارد و از این رو اغلب با ماست مصرف می‌شود تا تعادلی در طبع غذا ایجاد شود.

در دل تاریخ، کنگر سفری طولانی داشته است؛ از کوهستان‌های خاورمیانه گرفته تا یونان و مصر باستان، و بعدها به میزهای باشکوه اشراف اروپایی در قرن شانزدهم.

این گیاه به نقش کمکی‌اش در هضم مواد غذایی شهرت داشت و در طب اروپا به‌عنوان محرک کلیه‌ها، تقویت‌کننده ترشح صفرا و درمان‌کننده اختلالات گوارشی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

ارزش غذایی کنگر فراتر از تصورات ساده است، در صد گرم از این گیاه بی‌ادعا، موادی نهفته است که سلامت بدن را تضمین می‌کند؛ پتاسیم، کلسیم، آهن، فولات و ویتامین‌های گروه B، هرچند انرژی آن محدود است، اما سرشار از فیبر، بتاکاروتن و خواص آنتی‌اکسیدانی است که به تقویت قلب، کاهش کلسترول و محافظت از کبد کمک می‌کند.

کنگر کوهی برای پژوهشگران نیز رازهایی الهام‌بخش دارد، ماده‌ای به نام «سینارین» که در عصاره برگ‌های این گیاه یافت می‌شود، تأثیر چشمگیری در کاهش کلسترول بد خون (LDL) و تری‌گلیسیرید دارد.

این ماده همراه با ترکیباتی همچون اسید کافئیک، نه تنها از رسوب چربی‌های مضر در جدار رگ‌ها جلوگیری می‌کند، بلکه به عملکرد کبد در دفع سموم کمک می‌کند.

از دیگر خواص درمانی کنگر می‌توان به بهبود عملکرد دستگاه گوارش، تقویت قلب، درمان نارسایی‌های کبدی و کاهش فشار خون اشاره کرد.

عصاره برگ و ریشه این گیاه یک سپر محافظتی برای کبد در برابر آسیب‌های شیمیایی است و به پاک‌سازی بدن از سموم کمک می‌کند، فواید کنگر به گونه‌ای است که هم‌نشینی آن با بیماری‌هایی چون دیابت، فشار خون و مشکلات مزمن بدن، تبدیل به درمانی طبیعی شده است.

گذشته از خواص درمانی، طبیعت سخاوت خود را در زمینه رشد این گیاه نیز به تصویر کشیده است، کنگر کوهی، با تحمل سرمای سخت زمستان و خشکی هوا، بدون هیچ نیازی به آبیاری مصنوعی، در دامنه‌های کوهستانی زندگی می‌کند و برآمدگی‌های خاک معدنی و سنگ‌های خرد شده را به خانه‌ای سبز تبدیل کرده است.

روستاییان، این سبزی بهاری را با شور و اشتیاق از دل زمین جمع کرده و به بازارها می‌فرستند، یا برای چرا دام‌های خود ذخیره می‌کنند.

اما این گیاه زیبا، نیازمند مراقبت انسان‌هاست، برداشت بی‌رویه و ناآگاهانه، نه تنها خطر نابودی این گنجینه را به همراه دارد، بلکه اکوسیستم حساس کوهستان را نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌کند، اگر چرخه طبیعی رشد و زایش کنگر شکسته شود، دامنه‌هایی که روزگاری کنگرزارهای باشکوه بودند، دیگر نخواهند توانست جلوه‌ای از شکوهمندی طبیعت را به نمایش بگذارند.

برداشت‌ بی‌رویه عامل انقراض
مدیر مرکز خدمات تخصصی گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی استان ایلام در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، با اشاره به ارزش غذایی و دارویی گیاه کنگر کوهی، نسبت به برداشت بی‌رویه این گیاه هشدار داد و خواستار توجه بیشتر به روش‌های علمی برای حفظ و تولید این گیاه ارزشمند شد.

«علی فرضی‌نژاد» با بیان اینکه گیاه کنگر علاوه بر استان ایلام در بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه مناطق غربی و مرکزی ایران در کوهستان‌ها و دشت‌ها رشد می‌کند، اظهار کرد: این گیاه نه تنها در میان مردم ایلام، بلکه در نقاط مختلف کشور شناخته شده و به عنوان یکی از غذاهای محبوب و پرخاصیت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی یادآور شد: گیاه کنگر از گذشته‌های دور، همواره بخشی از سفره‌های روستائیان و عشایر استان ایلام بوده و به عنوان وعده غذایی در فصل بهار مصرف می‌شده است، هرچند که بسیاری از افراد از خواص دارویی و ارزش‌های تغذیه‌ای این گیاه آگاهی چندانی نداشتند.

این کارشناس گیاهان دارویی ادامه داد: استفاده از کنگر در میان خانواده‌های ایلامی همچنان رواج دارد، اما متأسفانه این گیاه با ارزش امروزه با خطر انقراض مواجه است، برداشت بی‌رویه و غیر اصولی، به‌ویژه برای فروش و کسب درآمد، سبب کاهش سطح رشد و پراکندگی این گیاه در نقاط مختلف استان شده است؛ به‌طوری‌که در مناطقی مانند شهرستان ایلام، چرداول و برخی مناطق شمالی استان، رشد آن نسبت به گذشته بسیار محدود شده است.

فرضی‌نژاد با توضیح درباره روش تکثیر کنگر، بیان کرد: تکثیر این گیاه به صورت بذری انجام می‌شود، اما برداشت بی‌رویه، به‌خصوص زمانی که قسمت‌های ساقه و ریشه گیاه قطع می‌شود، باعث خواهد شد که این گیاه فرصت بذرآوری نداشته باشد و بدون وجود بذر برای فصل‌های بعد، چرخه طبیعی رشد این گیاه مختل خواهد شد.

وی تأکید کرد: برای حفظ این گیاه ضروری است هنگام برداشت اصول اخلاقی و محیط‌زیستی رعایت شود، به این معنا که بخشی از گیاهان باقی بمانند تا بتوانند بذرآوری کنند و رشد این گیاه در فصل‌های آینده تضمین شود، در غیر این صورت، کاهش سطح رشد این گیاه در مناطق کوهستانی استان ایلام و دیگر نقاط کشور ادامه خواهد داشت.

مدیر مرکز خدمات تخصصی گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی استان ایلام درباره روش‌های مصرف کنگر، گفت: این گیاه به صورت بورانی، خورشتی و حتی خشک شده برای تهیه دمنوش مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخی افراد آن را همراه با چای دم کرده و مصرف می‌کنند، چرا که خواص دارویی این گیاه در هر نوع مصرف حفظ می‌شود، با این حال، مصرف خام آن در مقادیر زیاد ممکن است موجب دل‌پیچه و دل‌درد شود.